۹ مهر ۱۴۰۴، اینترنت افغانستان به دستور طالبان قطع شد؛ بهانه رسمی «فرسودگی کابل‌های فیبر نوری» بود اما گزارش‌های بین‌المللی از جمله نت‌بلاکس، آن را یک اقدام عمدی برای کنترل فضای اجتماعی معرفی کردند. این خاموشی بیش از ۵۰ ساعت ادامه داشت و در هرات – قلب اقتصادی غرب افغانستان – تبادل ارزی را تقریباً متوقف کرد.

سکوت بی‌سابقه در هاب ارزی هرات

هرات که به دلیل اقتصاد دلاری و حجم بالای معاملات سیاه ارز، «سیگنال‌دهنده» نرخ‌های تهران است، به ناگاه از دسترس خارج شد. صرافان بدون تلگرام – ابزاری که بیش از ۹۰٪ ارتباطات ارزی را پوشش می‌دهد – قادر به استعلام یا انتقال نرخ نبودند. بانک‌ها و حواله‌ها تعطیل، معاملات ۷۰٪ افت کرد و میدان فردوسی تهران، که هر صبح با نرخ‌های هرات کار خود را آغاز می‌کرد، دو روز در سکوت فرو رفت.

تأثیر فوری بر نرخ دلار تهران

آخرین نرخ در کانال «دلار تهران لایو» شامگاه ۹ مهر: ۱۱۰,۵۰۰ تومان. پس از آن سکوت مطلق تا ظهر فردا. ترس از کمبود، نرخ آزاد را به ۱۱۴ هزار تومان رساند؛ رشدی ۳.۶٪ در کمتر از ۴۸ ساعت.

چرا هرات برای ایران حیاتی است؟

در دوره ریاست عبدالناصر همتی (۱۳۹۸–۱۴۰۰)، هرات – با تجارت سالانه ۲ میلیارد دلار با ایران – به مسیر جایگزین سوئیفت بدل شد.

• روزانه ۲ تا ۳ میلیون دلار نقد، اغلب قاچاقی، از هرات به ایران می‌آمد.
• حواله‌های آنلاین از طریق اپ‌هایی مانند «پیمان» با کارمزد ۱–۲٪ رد و بدل می‌شد.

این مسیر نه تنها در دوره تحریم‌ها حفظ شد، بلکه با طالبان تقویت شد. نمونه تاریخی: مهر ۱۴۰۳، تزریق ۵ میلیون دلار از طریق مرز اسلام‌قلعه نرخ را از ۶۰ به ۵۵ هزار تومان بازگرداند.

وابستگی اقتصاد غیررسمی ایران به همسایه‌ها

بیش از ۶۰٪ ارز بازار آزاد از مسیرهای غیررسمی و عمدتاً از کشورهای همسایه وارد می‌شود. وقتی عراق در ۱۴۰۲ مرز سلیمانیه را بست، نرخ دلار تهران ۱۰ هزار تومان بالا رفت؛ مشابه شوک امروز از سوی هرات.

مکانیسم اثرگذاری

هرات نرخ خود را بر اساس بازار دبی تعیین و از طریق صرافان تلگرامی به مشهد منتقل می‌کند. مرز دوغارون روزانه علاوه بر مبادله کالا، حدود ۱ میلیون دلار نقد جابه‌جا می‌کند. قطع اینترنت، این چرخه را مختل و بازار تهران را بی‌اکسیژن کرد.

افسانه «کنترل نرخ توسط افغان‌ها»

واقعیت آن است که هرات پس از خروج ایران از بازار سلیمانیه، با همکاری بانک مرکزی نقش تثبیت‌کننده یافت. اعمال فشار برای قطع ارتباط، تنها موجب بی‌ثباتی بیشتر می‌شود. بدون هرات، نرخ کنونی احتمالاً بالای ۱۲۰ هزار تومان بود.

پس‌لرزه‌ها و درس‌ها

۵ اکتبر، اینترنت هرات وصل شد اما دلار تهران همچنان حدود ۱۱۴ هزار تومان باقی مانده؛ ۱.۷۹٪ بیشتر از هفته قبل. پیام روشن: اقتصاد ایران باید مسیرهای ورودی ارز را متنوع کند. تقویت مسیرهای رسمی، تهاترهای منطقه‌ای و دیجیتال‌سازی حواله‌ها می‌تواند وابستگی خطرناک به یک شهر مرزی را کاهش دهد. تا آن زمان، هر «قطع» در هرات، لرزه‌ای در میدان فردوسی است.