توافق تازه بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان، با محوریت باز کردن مسیرهای حمل‌ونقل و تعیین مرزهای جدید، موجی از تحلیل‌ها در فضای سیاسی ایران برانگیخته است. سوال کلیدی اینجاست: این توافق، فرصتی استراتژیک برای ایران است یا تهدیدی که می‌تواند نقش ژئوپولیتیک کشورمان در قفقاز جنوبی را کمرنگ کند؟
جزئیات توافق
این توافق که با میانجی‌گری اتحادیه اروپا و حمایت روسیه نهایی شده، چند بند کلیدی دارد:
- ایجاد مسیرهای ترانزیتی جدید از نخجوان به جمهوری آذربایجان از طریق ارمنستان (مسیر موسوم به «زنگزور»).
- تعیین مجدد مرزهای مرزی و پایان تنش نظامی میان باکو و ایروان.
- تسهیل همکاری‌های اقتصادی و حمل‌ونقل در منطقه.
اهمیت ژئوپولیتیک برای ایران
- دسترسی استراتژیک: ایران هم‌اکنون از طریق مرز با نخجوان و ارمنستان به بازار قفقاز متصل است. تقویت مسیر زنگزور به نفع باکو ممکن است نقش ایران به‌عنوان مسیر جایگزین در ترانزیت شمال ـ جنوب را کاهش دهد.
- وزن دیپلماتیک: اگر ارمنستان از مسیرهای ایران کمتر استفاده کند، اهرم سیاسی تهران در روابط قفقاز جنوبی تضعیف می‌شود.
- حضور بازیگران ثالث: ترکیه و حتی اسرائیل با دستیابی به ارتباط زمینی مستقیم‌تر با باکو می‌توانند نفوذ خود در نزدیکی مرزهای شمال‌غربی ایران را افزایش دهند.
دیدگاه کارشناسان
- منتقدان: این توافق را یک شکست ژئوپولیتیک برای ایران می‌دانند و معتقدند باید با ابزارهای دیپلماتیک جلوی کاهش نقش ترانزیتی کشور را گرفت.
- حامیان: می‌گویند اگر ایران با سیاست فعال وارد عمل شود، می‌تواند از رونق اقتصاد منطقه منتفع شود و مسیرهای فعلی را به گزینه‌ای رقابتی‌تر تبدیل کند.
پیشینه تاریخی
روابط ایران با قفقاز جنوبی همواره ترکیبی از منافع اقتصادی، امنیتی و فرهنگی بوده است. در دوران اتحاد جماهیر شوروی، مرزهای ایران در این منطقه بسته بود، اما پس از فروپاشی USSR، ایران با ارمنستان رابطه استراتژیک برقرار کرد تا توازن را در مقابل نفوذ ترکیه و جمهوری آذربایجان حفظ کند.
پیامدهای احتمالی
- اقتصادی: افت درآمد ترانزیت و کاهش حجم تجارت با ارمنستان و گرجستان.
- امنیتی: تقویت جایگاه ترکیه و اسرائیل در مرزهای شمال‌غربی.
- دیپلماتیک: نیاز به ائتلاف‌سازی تازه با روسیه یا اتحادیه اروپا برای حفظ نفوذ.
راهبردهای پیشنهادی برای ایران
- توسعه سریع کریدور شمال ـ جنوب و بهبود زیرساخت راه‌آهن و جاده‌ای.
- تقویت همکاری‌های انرژی و برق با ارمنستان.
- ابتکار عمل در پروژه‌های چندجانبه حمل‌ونقلی که ایران را به حلقه اتصال منطقه بدل کند.
